VÀI Ý NGHĨ NHÂN HỘI THẢO VỀ TỐ HỮU
Lại Nguyên Ân
1
Kỷ niệm Tố
Hữu năm nay, nhân 90 năm sinh, được tổ chức khá rùm beng: đã một buổi trình
diễn thơ-nhạc tại Nhà hát Lớn hôm chủ nhật 2/10, lại buổi hội thảo tại ban
Tuyên huấn TƯ hôm nay, 4/10. Làm lớn nhân năm chẵn, lại nhân lễ ngàn năm
Thăng Long, rõ rồi; nhưng liệu có phải vì cái uy của thơ Tố Hữu đang suy trong
công chúng? Nghe đôi nhà giáo đại học cho biết, sinh viên ngữ văn không thích
làm luận văn, luận án về thơ Tố Hữu. Không tin thì ban Tuyên huấn cho cán bộ
nhân viên làm điều tra xem?
2
Đọc lại
tài liệu giới phê bình nghiên cứu Việt Nam viết về Tố Hữu, nhất là những gì
viết từ 1955 đến 2000, bạn phải lưu ý… “trừ bì”, tức là phải lượng định mức độ
phóng đại của những lời khen. Một đôi người chỉ khen cho phải phép trước kẻ đắc
thời đắc thế, nhưng nhiều người thì khen thơ Tố Hữu là khen cấp trên, đề lên
tận lưng trời, là để kiếm lợi riêng, như cái tay phụ trách tạp chí của Viện nọ
dám viết rằng Tố Hữu làm chức càng cao thì thơ càng hay! (trong khi Xuân Sách
nhận xét đúng hơn: nhà càng
lộng gió thơ càng nhạt!). Thơ Tố Hữu đã từng đem lại tiền bạc, học hàm học
vị cho không ít nhà giáo, nhà nghiên cứu, – điều này có thật, nhưng “chất lượng
khoa học” của sự phê bình nghiên cứu trước đây về thơ Tố Hữu thì nay cần phải
trở thành một đối tượng nghiên cứu khảo sát, đừng có mặc nhiên trích dẫn vô
tư.
3
Giá trị
thực sự của thơ Tố Hữu ra sao? Có sống sót được với thời gian không? – là những
điều người ta nên nghĩ tiếp.
Tôi cho
rằng thơ Tố Hữu có thể có tình giai cấp, tình dân tộc, nhưng không có tình nhân
loại.
Không có
tình nhân loại là ý thức, là chủ ý của nhà thơ Tố Hữu, người đã ra lệnh cho
toàn giới lý luận và sáng tác văn nghệ ở miền Bắc phải loại bỏ tình nhân loại,
bác bỏ chủ nghiã nhân đạo (humanisme) cả về lý luận lẫn thực tiễn, bảo nó là
“nhân loại chung chung, nhân tính trừu tượng”, mang tính tư sản, cấm không ai
được rơi vào quan niệm đó, nếu không muốn bị trừng phạt! Tự ông nói thơ ông là
“đồng ý, đồng tình, đồng chí”, nghĩa là những ai không là “đồng chí” với ông
thì không thể được ông thích, những ai không “đồng tình, đồng ý” với ông thì
đều bị loại ra khỏi thế giới thơ ông. Bị nhà thơ thường dân ghét thì cũng chẳng
sao, nhưng bị nhà thơ quyền uy đầy mình như Tố Hữu ghét thì kẻ bị ghét sẽ khốn
nạn từ thân xác đến tận tâm thần, như những cựu “đồng chí” Nhân văn-Giai phẩm
đó!
Những nhận
định cũ về tình giai cấp, tình dân tộc ở thơ Tố Hữu cần được minh định lại.
Tình dân tộc ở thơ ông chỉ có trong sự phụ thuộc tình giai cấp; ông thạo các
điệu thơ Việt cũ, như câu lục bát, câu song thất, lời diễn ca; nhưng ông lại
bắt những gì dân tộc tính phải mang màu thời đại, lại là cái màu như ý ông, tức
là phải gần gụi công nông binh, – ông chỉ thừa nhận là có tính dân tộc những gì
gần gũi với các tầng lớp bình dân hoặc dưới đáy; ông là một học trò tiểu tư sản
sinh ra ở đất “thần kinh” Huế nhưng lại ghét tất thảy những gì mang chất trí
thức, bác học; ông là người hoạt động chính trị mạnh mẽ, nhiều đam mê và cơ
mưu, nhưng thơ ông lại cổ vũ một thứ chủ nghĩa cấm dục hà khắc, may lắm cũng
chỉ có một chút xíu tình yêu platonic, “trái
tim chia ba phần…, dành cho Đảng phần nhiều”... Tình giai cấp ở thơ ông tựu trung
là tìm sự cảm thông trong những tầng lớp dưới, bị thống trị, kêu gọi họ hợp sức
lật đổ giai cấp giàu có đang thống trị và giao cái quyền lực vừa giành được ấy
cho ông và các đồng chí của ông, rồi từ đấy hãy cúc cung lao động chiến đấu
dưới sự dẫn dắt không thể lầm lẫn của bọn ông! Thế thôi. Tức là nó mang đầy sự
thực dụng, sự tuyên truyền. Tố Hữu hiển nhiên là nhà thơ của Đảng mình, nhưng
vị tất đã là nhà thơ của dân tộc mình.
Ảnh hưởng
thơ Tố Hữu ở Việt Nam (nói chính xác là ở vùng thuộc Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà
và Cộng Hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam) là lớn, nhờ việc bộ máy tuyên truyền do
ông đứng đầu, đưa thơ ấy tràn ngập các kênh chủ yếu: sách giáo khoa, sách báo
phổ thông, đài phát thanh… Nói cho đúng, công chúng sống trên đất Việt Nam Dân
Chủ Cộng Hoà và Cộng Hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam
Thơ Tố Hữu
có những vết nhơ không thể tẩy xóa, như đoạn thơ “Yêu biết mấy nghe con tập nói /
Tiếng đầu lòng con gọi “Sta-lin” !
Ý thơ ấy, ngay tầm gần, đã trái hẳn lẽ thường nhân loại: trẻ con tập nói thì
gọi “mẹ” chứ đâu đã biết ai xa lạ? trẻ Việt làm sao tập nói được cái từ đa tiết
xịt xoạt như thế kia? (Bài đăng tạp chí Văn
nghệ1953 là Tiếng đầu lòng
nó gọi ‘Ông Lin’ , bản in vào
sách Việt Bắc 1955
sửa thành Tiếng đầu lòng con
gọi ‘Stalin’). Lại nữa, người đàn bà Việt dân quê làm sao có thể “Thương cha thương mẹ thương chồng
/ Thương mình thương một, thương Ông (Stalin)thương
mười” (!?!). Đây quả là
một quái tượng trong thơ ca tiếng Việt và thơ ca thế giới, khi nhà thơ (thường
được xem là kẻ chỉ biểu dương những gì nhân ái, lương thiện) lại ngợi ca “công
đức” một Bạo chúa, một Hung thần, một Độc tài khét tiếng, một Đao phủ thủ vĩ
đại, và để làm cái việc ngợi ca trái lẽ ấy, người làm thơ đã hoàn toàn xé bỏ
những giới hạn thông thường của tình cảm nhân loại.
Trên mạng
internet bây giờ đôi khi còn thấy người ta cho rằng Tố Hữu là tác giả đoạn thơ
khủng khiếp này:
Giết, giết
nữa, bàn tay không phút nghỉ,
Cho ruộng đồng lúa tốt, thuế mau xong,
Cho đảng bền lâu, cùng rập bước chung lòng,
Thờ Mao Chủ tịch, thờ Sít-ta-lin bất diệt.
Cho ruộng đồng lúa tốt, thuế mau xong,
Cho đảng bền lâu, cùng rập bước chung lòng,
Thờ Mao Chủ tịch, thờ Sít-ta-lin bất diệt.
Tôi thấy
lạ với đoạn thơ này, vì dường như chưa từng gặp nó trong các tập thơ Tố Hữu đã
đọc. Vậy nhân đây đề xuất với giới nghiên cứu, nhất là các giáo sư đã từng “ăn
lộc” nhiều ở thơ Tố Hữu (như Hà Minh Đức, Nguyễn Văn Hạnh, Trần Đình Sử…), hãy
tìm ra ngọn nguồn đoạn thơ này và thông tin lại cho bạn đọc; nếu nó không phải
là thuộc ngòi bút Tố Hữu thì cũng là may cho ông, tuy vẫn thật buồn cho giới
làm thơ của chúng ta. Lọt sàng xuống nia, nó vẫn là của một ngòi bút Việt Nam
4
Tôi không
biết viết truyện, nên rất muốn mách cho ai đó giỏi viết truyện, hãy viết một
truyện “chưởng” có nhan đề “Ly
Khách Thần Kinh và quần anh Bắc Hà”. Đây
là một chuyện “quần hùng” của giới văn sĩ Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà và Cộng Hoà
Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam những năm 1947-1990.
“Ly Khách
Thần Kinh” là Tố Hữu, một người Huế (= đất thần kinh), rời Huế ra Bắc hoạt động
từ 1947 (hoặc sớm hơn) nên gọi là “ly khách” (dựa câu thơ Thâm Tâm “Ly khách! Ly khách! Con đường vắng ”); “quần anh Bắc Hà” dĩ nhiên là
nói đám văn sĩ Việt trên đất Bắc, từ những người tham gia Văn hóa cứu quốc thời
đầu đến những tài danh thuộc lớp kế tiếp.
Những văn
sĩ tham gia hội Văn hóa cứu quốc (VHCQ) thời đầu (1943-45) hầu hết đều là những
tài năng trẻ ở đất Bắc, hứa hẹn kế tiếp lớp tiền chiến đầy thành tựu. VHCQ là
đoàn thể nằm trong Việt Minh rộng lớn, nhưng quan hệ trực tiếp với Hội này là
các nhân sự đứng đầu xứ ủy Bắc Kỳ (của ĐCS Đông Dương). Ngay sau ngày cướp
chính quyền (19/8/1945) VHCQ rất được tin dùng. Việc tổ chức lễ tuyên bố độc
lập được giao phần chính cho VHCQ; đến số liệu người chết trong nạn đói 1945
nêu trong Tuyên ngôn độc lập cũng do VHCQ cung cấp…
Trong năm
1946 “Ly Khách Thần Kinh” có ra Hà Nội, có ghé thăm VHCQ trước
lúc trở về Thanh, VHCQ in cho tập “Thơ” (1959 in lại đổi là “Từ ấy”), thế thôi…
Vậy mà chỉ
hơn một năm sau, lúc đã bước vào kháng chiến, tại Việt Bắc, giữa những văn sĩ
đã rời Hà Nội đến “thủ đô gió ngàn” bỗng lại xuất hiện “Ly Khách Thần Kinh”, không phải như
một văn sĩ như các văn sĩ khác, mà như một người của Đảng cử sang lãnh đạo cả
giới này.
Thế tức là
những văn sĩ theo VHCQ từ đầu, đã không có ai được đủ tin cậy để TƯ Đảng giao
cho lãnh đạo giới mình. Những Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi hẳn là có hơi
bị sốc?
Phía “Ly Khách Thần Kinh”, một tập “Thơ” (Từ ấy) chưa đủ để đám
văn sĩ đi KC này phục tài. Làm sao chàng so đọ được tài văn với Nguyễn Tuân,
tài thơ với Xuân Diệu, tài nhạc với Văn Cao, …?
Cuộc
“chinh phạt” của “Ly Khách Thần
Kinh” phải diễn ra với
những mưu kế khác, tùy theo thời thế.
Năm 1949
thì chỉ bằng mấy nguyên tắc “dân
tộc-khoa học-đại chúng” đã có thể dằn mặt Nguyễn Đình Thi và những người trẻ
đang hăm hở làm mới thơ Việt.
Sau 1950
(khai thông biên giới, tiếp nhận ảnh hưởng Trung Cộng), thì nhân danh chỉnh
huấn, còn có thể buộc hầu hết “quần anh Bắc Hà”, kể cả những tài danh lớn như
Nguyễn Tuân, Xuân Diệu, Thế Lữ, Nguyễn Công Hoan… viết kiểm điểm về lập trường
giai cấp từng thể hiện trong sáng tác trước kia, tuyên bố từ bỏ thành quả văn
nghệ tiền chiến của chính mình, cam kết từ đây chỉ viết trong vòng
“yêu-căm-chiến-lạc” (= yêu nước, căm thù giặc, chiến đấu, lạc quan).
Tất nhiên
đám “quần anh Bắc Hà” không chỉ có duy nhất một bọn, thế nên tốp này quy hàng
lại có tốp khác khiêu chiến. Tranh luận tại Hà Thành hồi 1955 về tập thơ “Việt Bắc” là điểm va
chạm nảy lửa; một bọn văn sĩ (Hoàng Cầm, Lê Đạt, Nguyễn Bính…) ngạo nghễ xem
thường lối thơ bình dân hóa, nhân danh công nông binh của “Ly Khách Thần Kinh”,
trong khi đám đã quy hàng (Xuân Diệu, HoàiThanh, Nguyễn ĐìnhThi…) thì ra sức tâng bốc, hơn thế, còn dùng
quyền lãnh đạo để buộc chấm dứt thảo luận khi những lời chê bai đậm dần
lên…
Nhưng sự
tranh biện lại nảy ra ở quy mô rộng hơn, động đến những tai họa xã hội có thật,
tại đất mình (cải cách ruộng đất, chỉnh đốn tổ chức) và tại “phe” mình (dân
Hung, Ba Lan nổi lên chống ách XHCN Xô-viết…)… “Ly Khách Thần Kinh”, cùng với
đàn anh trong chính giới, dùng sách “trăm hoa đua nở” của Mao, cho “mở rộng dân
chủ”, “phê bình lãnh đạo” để xả van trí thức, nhân thể cho lộ diện những gương
mặt bướng bỉnh đáng ghét. Thế là có mùa vụ ngắn (từ tháng 9 đến 12/1956) của
những Giai Phẩm, Nhân Văn, Đất
Mới, Sáng Tạo, Trăm Hoa… Rồi
thoắt cái, van phê bình khóa lại, màn đua nở hạ xuống, tất cả mọi ý kiến bất
đồng đã phát biểu trở thành chứng tích để kết tội “chống chế độ”, một loạt
“đồng chí” trí thức, văn nghệ sĩ được biến thành kẻ thù của tổ quốc, của chế
độ… Một không khí sợ hãi đã hình thành trong giới văn nghệ, trong toàn xã hội,
– mục tiêu thiết lập chuyên chế tinh thần đã thành đạt.
“Ly Khách
Thần Kinh” đắc thắng, bước thăng tiến ngày một cao. Đám “quần anh” kế sau tại
Hà Thành có lúc toan thở phào, tưởng chừng khi anh Lớn bước vào nội các làm tả
tướng quốc chuyên lo việc canh nông, thì thôi, để miền văn nghệ cho quan lớn…
nhỏ hơn. Họ đã lầm, “Ly Khách Thần Kinh” vẫn canh chừng đất văn nghệ vốn là
“đất phát tích” của mình, và vẫn thừa uy lực ngoái sang giáng một chưởng quyết
định vào vài kẻ dám “đề dẫn” (1979) cho một tinh thần văn chương có mùi khác
khác. Cú choảng này nhất cử lưỡng tiện: vừa cản đường và vô hiệu hóa một tay
bút từ chiến trường bước ra với tương lai chính trị có vẻ tràn trề, vừa làm
phúc cứu thua cho Nguyễn Đình Thi đang đứng trước nguy cơ bị thải loại quá sớm.
Nguyễn Đình Thi được cứu, lại đứng ra chủ trì Đại Hội Nhà Văn thứ 3 (1983) và
tái đắc cử tổng thư ký, trong hân hoan chót nói… thật những lời có cánh đầy tai
tiếng, tự xem giới nhà văn của mình là những “hạt bụi” lấp lánh dưới ánh sáng
đảng
Nhưng
đường thăng tiến của “Ly Khách Thần Kinh” không phải cứ lên cao … cao mãi, tuy
rằng, đã có lúc khắp tam kỳ tứ trấn ngập tràn lời đồn đại Ngài sẽ được truyền
ngôi tổng Bí. Sau vụ đổi tiền 1985, lạm phát sốt lên theo nhịp thơ leo thang,
lên tới vài chục ngàn lần, đất nước rúng động, lãnh đạo giật mình; tài kinh tế
của “Ly Khách Thần Kinh” đã bộc lộ trọn vẹn, Ngài bèn bị phạt thẻ đỏ, mất chức,
rời nội các. Cuộc “đổi mới” diễn ra, nghe nói Ngài hậm hực không tán thành. Rồi
thì Ngài chìm vào tâm trạng “riêng một ngọn đèn” ở bên lề giới chính khách mới…
Ngài quay
lại chơi với giới văn sĩ. Thường là dễ chơi với đám trẻ con khi xưa mà nay đã
thành những nhà văn nhà thơ người lớn. Còn với những “cố nhân” nặng nợ một thời
thì không dễ chút nào, khi những ân oán giang hồ cũ không thể nào vơi đi được.
Một mặc cảm tội lỗi nào đó vẫn đeo đuổi Ngài chăng, khi Ngài tận dụng những
phỏng vấn dài dài để gài vào tương lai một nghi án rằng Ngài từng rất mực nể
trọng những thi nhân học giả lỗi lạc này kia, lẽ nào chính Ngài đàn áp họ!? Lúc
khác, cầm bút viết hồi ký, Ngài sống lại tư thế cầm quyền khi trước, tiếp tục
gọi tất cả đám học giả thi nhân ấy là “bọn phản động”! Quả thật, cho tới khi
đậy nắp quan tài, Ngài vẫn chưa thể “nói chuyện” lại được với những nạn nhân
của mình trong giới cầm bút. Phía những nạn nhân cũ ấy cũng vậy: từ lúc được
khôi phục, họ lên tiếng về mình ở nhiều chỗ khác nhau, trước những công chúng
và đồng nghiệp khác nhau, trừ những công chúng và đồng nghiệp đã từng la ó và
cùm kẹp họ. Ấy vẫn là một bất cập lịch sử của cả hai phía. Đám “quần anh Bắc
Hà” xưa bị Ngài dìm xuống bùn, phải từ bùn gượng dậy, bằng sáng tạo mà trụ lại
với đời, – đám người ấy nay còn hận Ngài chăng? Khó biết hết.
Như bài Hoàng Cầm
tiễn đưa Ngài đó! Chỉ phô cái tử tế ra mà thôi! Mà tử tế chưa phải là tất cả
tâm địa người đời.
Cây bút nào sẽ
viết truyện “chưởng” này nhỉ?
04/10/2010
Lại Nguyên Ân
