BÀ TÁM, ÔNG TÁM VÀ CÁI NÍU TAY GIỮA CHỢ...
***
Nói ngay, bà Tám (Nguyễn Thị Tám) là má chồng tôi, dân Sài Gòn gốc Long An- một
bà cụ 80 tuổi bình dị như rất nhiều bà cụ Việt Nam đang sống ở Orange County
này. Còn ông Tám - Lý Lược Tam ở Chợ Mới An Giang là nhà nghiên cứu Nam bộ vừa
qua đời hồi giữa năm nay, thọ 86 tuổi. Tôi quen bà Tám (dĩ nhiên rồi) nhưng
không quen ông Tám, chỉ biết ông qua sách báo. Ông Tám- bà Tám cũng chẳng biết
nhau- nhưng với riêng tôi thì họ vẫn luôn là những cái níu tay của cảm giác quê
nhà nơi phố chợ này- nhất là mấy độ Tết về...
Tết về mà không có
bà Tám- (tức bà Nội mấy đứa nhỏ, tức cô Tám dì Tám của đại gia đình nhà chồng
tôi) thì ắt là chưa Tết. Bởi không có bà Tám lấy ai đủ uy tín hô hào tập hợp lũ
lượt con cháu tụ về khi Monterey Park, khi Garden Grove, lúc Huntington Beach bên
nhau xì xụp, cuốn trộn, thịt kho dưa giá, canh gà nhồi hột, bánh tét bánh
chưng, giò thủ dưa món... có năm vào đúng mồng Một, mồng Hai có năm tận mồng
Năm mồng Sáu tùy vào năm đó Tết gần... "weekend" nào! Không có bà Tám
lấy ai hối đám đàn bà con gái áo dài lên chùa, ra hội chợ, thúc đám con trai
chỉnh tề áo xống để mỗi năm có được một tấm hình đoàn viên đầy đủ, đặng gửi về
Sài Gòn hay "meo" qua Texas, Paris...
Không thể tưởng được
năm nào cũng gần như chỉ một mình bà loay hoay với từng ấy món ăn cho mấy chục
mạng lớn bé tụ về mấy ngày Tết, vừa ăn tại chỗ lại còn gói mang về. Đám con
cháu cứ ngại: "Tám làm nhiều món quá, cực quá!" bà cứ cười: "Tụi
bay mắc đi làm, đi học... để đó Tám làm, túc tắc mấy bữa là xong!" Nhớ có
năm bà xuống nhà tôi phơi củ cải làm dưa món, nhờ ông con trai to lớn của bà
vắt khô chậu củ cải thái miếng, ông con trai vắt xong mặt cũng méo luôn vì tay
mỏi nhừ. Mà đó chỉ là một trong những việc nhỏ không tên của đôi tay bà mấy
chục năm nay, mỗi độ Tết về.
Mà không chỉ mỗi độ
Tết về, không chỉ đến hồi làm dưa món... quanh năm khi cặm cụi làm một món ăn
nào đó là bà trở thành một người kể chuyện kỳ tài nối dòng ký ức Long An- Sài
Gòn trầm tư , sôi nổi...
Chẳng hạn, khi dằm
những con mắm cá linh (mua từ chợ Hòa Bình Garden Grove) để chuẩn bị cho nồi
bún mắm, bà có thể cho tôi nhìn thấy những rặng dừa nước Thanh Vĩnh Đông- Long
An quê bà, mùa nước nổi tầm tháng Chín, tháng Mười đám cá linh non đầu mùa ùa
theo con nước, lội xanh mặt sông, chỉ việc đặt lọp... xúc cá về nhà. Cá linh
non xương chưa cứng, bụng beo béo, đem kho mẳn, kho tiêu hay nấu canh chua so
đũa... ngon hết biết. Hay lúc khèo mấy cục thịt heo làm xá xíu nấu hủ tíu mì bà
sẽ nhắc tiệm mì miệt Bà Điểm trong vườn cau xanh mát nổi tiếng mì ngon mà cũng
nổi tiếng vì chỉ bán cho mỗi khách một tô, ăn xong thòm thèm gọi thêm tô thứ 2
thể nào cũng bị ông chủ tiệm nạt: "Ăn cho cố rồi chê mì người ta dở!"
Bà kể chỉ có một lần
hồi bầu thằng Dũng này má tới ăn ổng thấy bầu bì nên thương tình... phá lệ bán
cho má thêm tô nữa! Tôi phì cười nhớ ngay cái tiêm mì Nhật Hakata Ramen ở
Fountain Valley cũng nổi tiếng ngon và nguyên tắc chỉ ăn tại chỗ, không bán
"to go" mang về. Phải chăng cũng là vì cái "triết lý" muốn
giữ gìn sự ngon cho khách: mì ngon phải ăn ngay, chứ đem về nhà rồi lại chê mì
người ta dở? Thấy những câu chuyện xưa, do người già rỉ rả kể lại, bao giờ cũng
đậm như chén thuốc sắc từ trải nghiệm.
Thì cũng kiểu như
việc thỉnh thoảng khi nghe tiếng chửi thề từ bàn cà phê của mấy ông già ở khu
Bolsa, tôi lại nhớ- nhớ đến kỳ lạ một đoạn trong bài viết về ông Tám- Lý Lược
Tam thời ông sống ở Mỹ Luông, An Giang trong sách "Sài Gòn chuyện đời của
phố"(Phạm Công Luận):
"...Chiều tà,
ông ra quán cà phê ngoài xóm và quan sát chợ quê. Cà phê ngàn đồng một ly, uống
chung với đá bào. Vậy mà ngồi được mấy tiếng đồng hồ. Mấy ông già Nam bộ ngồi
chơi với nhau hay chửi thề. Ông bảo: "Ông chủ vựa cá ngoài chợ chửi thề
nghe thần sầu, chửi rất bậy nhưng thật ra ổng rất đàng hoàng. Ổng không chửi
thì làm sao điều khiển được mấy bà bán cá cùng mấy mụ mua cá. Mấy bả lộn xộn và
dữ lắm, nhưng đàn ông không đánh được mấy bà , nên chỉ có chửi mới giữ được
trật tự!" Mấy ông già không ai nhậu nhẹt, ra quán cà phê chỉ uống cà phê
hoặc trà đường vậy mà vui. Đến khuya ở xóm ông chẳng thấy nhà nào đóng cửa.
Khách đang ngồi chơi với ông tự nhiên thấy một thằng nhóc lạ hoắc ngồi thu lu
cạnh mình: "Ủa, mày ở đâu ra?". "Dạ con ở bên kia" Nó chỉ
đâu đó dãy nhà xa xa. Xóm này chả có gì chơi, con nít thấy người lạ là luông
tuồng qua nhà người này chơi người kia chơi vậy đó, chẳng ai la rầy. Dưới nhà
ông chuột chạy rần rần, mèo nhảy ầm ầm, ông bảo: "Chuột nó chạy đi chơi
thôi, không sao đâu, nó cũng no rồi, nhà gần chợ mà. Còn con mèo thì nó.... đi
tuần, nó ngó quanh nhà mình rồi qua nhà khác, chả làm bể món đồ nào..."
Với tôi, đoạn viết
này thật đẹp, cái đẹp bình yên của miền Nam một thời chỉ còn lưu lại qua ký ức
của những người ở thế hệ ông Tám. Và nó ấn tượng với tôi- một kẻ hậu sinh- tựa
như một cái níu tay giữa chợ chỉ vì vô tình nghe... một tiếng chửi thề!
Rồi có khi không cần
nghe, tôi cảm được cả cái níu tay lúc lặng yên ngắm mấy chậu sứ chật cứng những
cành mai rừng Mỹ trong chợ hoa Phúc Lộc Thọ một ngày giáp Tết. Sang đây hơn 10
năm, tôi đã quen mắt với cái dáng suông đuộc của loại mai rừng Mỹ chi chít hoa
vàng rực Tết trong những ngôi nhà Việt. Tôi không rõ người Việt ở Cali bắt đầu
phát hiện và đưa mai rừng Mỹ (Forsythia) xuống phố bán cho nhau chưng tết thay
cho nỗi nhớ mai vàng quê nhà từ khi nào. Cái xuất xứ ấy chắc cũng chẳng khác gì
chuyện đem mai rừng 5 cánh về Sài Gòn bán từ hơn nửa thế kỷ trước được kể lại
trong cuộc hàn huyên một chiều 29 Tết giữa ông Tám và mấy bạn già bên lề đường
Lê Công Kiều- Sài Gòn:
"...Hồi xưa
người ta không có mua mai về chưng tết đâu à nghen! Chú Lý- nhân viên Ngân hàng
Việt Nam Thương Tín nhớ lại... Mà phải có mấy chậu cây quan trọng là vạn thọ và
mồng gà. Mồng gà sặc sỡ, vạn thọ thơm. Ai có cây mai trồng trước sân thì chăm
sóc cho nở bông, nhưng chẳng mấy ai cắt cành chưng trong nhà. Đến khi người
Pháp quay trở lại miền Nam sau khi thua trận Điện Biên, Sài Gòn phát triển việc
kinh doanh, mới thấy người ta bắt đầu chưng mai, với mong muốn may mắn, cát
tường. Mấy người lính sẵn có phương tiện xe cộ và quyền di chuyển, vào tận rừng
sâu miệt Hớn Quản, Lộc Ninh, Chơn Thành chặt mai rừng về cho người nhà đem ra
chợ bán. Đến giờ, nhà nào cũng chưng cành mai hoặc thuê hay đặt chăm sóc mai ở
vườn rồi bưng cả chậu đặt trong nhà. Đó là điều "khác hoắc"..."*
Thời gian, sự dịch
chuyển... đã tạo ra bao điều "khác hoắc"(từ Nam bộ giờ ít ai còn nói)
trong cái thú chưng mai ngày Tết, khác hoắc từ thời ông Tám ông Lý đến thời con
cháu bây giờ. Và khác hoắc từ Sài Gòn đến Cali: ông Tám chắc chẳng thể ngờ
những gốc mai vàng 5 cánh truyền thống VN đã có mặt sum vầy và kiêu hãnh ở chợ
hoa Phúc Lộc Thọ- Quận Cam này từ Tết năm kia 2014- và cũng từ Tết năm ngoái
2015 những cành mai rừng Mỹ suông đuộc- thật ngoạn mục- lại đảo ngược nhập về
VN "gây sốt" cho thú chơi hoa Tết của giới nhà giàu thích của lạ ở
Sài Gòn, Hà Nội! Thật là khác hoắc!
Ở tuổi này, bà Tám
đã có thể bình thản với mọi sự "khác hoắc" bởi cuộc đời bà là những
chuỗi đổi thay: từ cô bé chèo ghe thoăn thoắt trên sông nước Long An theo gia
đình về Sài Gòn khi người cha cắm đất dựng nhà ở khu Nancy (Quận 5 giáp Quận 1)
lúc nơi đây còn là vùng lau sậy, trở thành thợ may, lấy chồng sanh con, rồi chờ
chồng- khóc chồng nơi trại tù cải tạo, rồi sang Mỹ một mình tần tảo nuôi dạy
năm đứa con, con cái trưởng thành, giờ lo đến cháu... Bao thác ghềnh qua, bao
cái Tết qua, bà vẫn là nơi níu giữ những tình thân họ tộc, giữ những phong tục
thói lề cho con cháu trong đời sống bận rộn nhập gia tùy tục xứ này.
Ở một nơi ngôn ngữ
khác, tập tục khác, Tết cũng khác nhưng dù "khác hoắc" thế nào thì
chúng tôi vẫn luôn có được cái níu tay ấm áp từ bà để nhớ"mình là người
Việt", níu thêm chút nữa:"là người Nam!" Cái núm níu bền bỉ thơm
tho như mâm cúng chiều 30 Tết từ hồi bà về làm dâu ở nhà chồng cho đến bây giờ
vẫn một tinh thần Nam bộ chơn chất: mâm trái cây "cầu-dừa- đủ-xoài",
nồi thịt kho với miếng thịt vuông lớn cùng hột vịt tròn để cầu được sự toàn vẹn
vuông tròn, tô canh khổ qua đề mong cái khổ sẽ qua, cái sung sướng tới...
Tết đến, thử hỏi còn lời chúc nhau nào trên môi đậu xuống mâm ăn lại tương
phùng như thế?
 |
| ÔNG TÁM - LÝ LƯỢC TAM |
Tết đến, người ta
chúc người nhỏ mau lớn còn người già thì chúc khỏe, chứ thêm Tết là thêm già,
thêm già là thêm... mất. Hồi giữa năm nay, ông Tám Lý Lược Tam đã mất ở tuổi 86
nhưng bao câu chuyện về Sài Gòn xưa của ông vẫn sống động trong những trang sách.
Nỗi nhớ Sài Gòn với tôi bây giờ đã kèm theo nỗi nhớ ông Tám- một người chưa
từng quen biết- nhưng đã giúp tôi được làm quen với một Sài Gòn- một miền Nam
thời quá vãng.
Ông từng là nghệ
nhân làm gốm ở An Giang, từng gắn bó và giúp ông Vương Hồng Sển dịch tài liệu,
thơ văn bằng chữ Hán trên đồ sứ cổ từ đầu thập niên 70, được ông Sển giới thiệu
với ông Sơn Nam rồi trở thành thân thiết, nhiều chi tiết trong sách của Sơn Nam
về Bình Dương- Lái Thiêu là từ lời kể của ông Tám, cũng như sau này là nhiều
câu chuyện về Sài Gòn trong sách Phạm Công Luận, ông là người quen cũ của con
đường đồ cổ Lê Cồng Kiều, là một nhà nghiên cứu gốm Nam Bộ say mê cần mẫn...
"Và trên tất cả
ông như một ông đồ già vui tính, thích ngao du với một thái độ sống thật bình
thản, nhẹ nhàng và khoan hòa"**
Người ta có thể biết
yêu hơn, được gắn bó hơn với cái hồn vía của một nơi chốn không bằng những điều
gì to tát mà chính từ những câu chuyện chậm rãi ung dung của những người lưu
giữ ký ức như ông Tám, bà Tám...
Như với tôi thỉnh
thoảng hay nói câu "Dở như hạch!", cứ nói ào ào mà nào biết tại sao
lại "như hạch" cho đến khi được nghe câu chuyện của ông Tám thời còn
là một cậu bé được đi cùng mấy người chú từ Lái Thiêu lên Sài Gòn chơi:
"... Khoảng
thời gian đó (thập niên 40) có nhiều người Ấn sống ở khu trung tâm Sài Gòn gần
chợ. Người Ấn gốc Bombay chuyên cho vay lấy lãi và bán vải, còn những người
Hạch chuyên thức đêm làm gác cửa, gác tiệm buôn. Nhóm người Hạch gốc Hồi giáo
có làn da ngăm đen giống người Ấn và làm nghề gác cửa thì rất cần mẫn. Mấy ông
chú nói với Thân (tên ông Tám lúc nhỏ) là họ chỉ giỏi nghề gác cửa, chuyển sang
nghề khác thì dở ẹc nên mới có câu "Dở như Hạch". Sau này Thân biết
Hạch nghĩa là Hadj, đứng đầu tên của họ- nghĩa là "hành hương" trong
tiếng Á Rập, nhắc đến mơ ước một đời là hành hương đến thánh địa Mecca. Và ai
có chữ Hadj đứng trước tên nghĩa là đã đến đó rồi"***
Đã đến đó rồi- những
thánh địa trong tâm tưởng- cũng như nơi đây vùng đất tôi đang sống, bao người
đã đến và cùng sống, cùng làm việc, cùng buồn-vui và ghi- dấu- riêng- mình:
người Ấn, người Việt, người Mexico, người Đại Hàn, người Nhật... Rồi ai sẽ tiếp
tục kể những câu chuyện đời người như thế của hôm nay- như ông Tám bà Tám đã
kể- cho mai sau, trong muôn đời của Tết, trong những trang sách sẽ được lật ra...
THÚY HÀ
____________________________
Chú thích:
*bài "Đẹp xưa" trong "Sài Gòn chuyện đời của phố" tập 1-
Phạm Công Luận
**bài "Ông Tám ở phố Lê Công Kiều" trong "Sài Gòn chuyện đời của
phố" tập 1- Phạm Công Luận
***bài "Lang thang trên thành phố xưa" trong " Sài Gòn chuyện
đời của phố" tập3- Phạm Công Luận
............./.
