Tản mạn chuyện tiết kiệm
http://nguyenvanphu.blogspot.com/2014/01/tan-man-chuyen-tiet-kiem.html
http://nguyenvanphu.blogspot.com/2014/01/tan-man-chuyen-tiet-kiem.html
NGUYỄN VẠN PHÚ
Câu chuyện ông lão ăn xin bị cướp mất 25
lượng vàng đầu tiên làm mọi người sửng sờ nhưng ngay sau đó là chê trách – lấy
25 lượng vàng này bán ra, gởi tiền vào ngân hàng thì ông cụ gần 90 tuổi này sẽ
sống sung sướng trọn đời chứ đâu cần vất vả đi ăn xin nữa. Đây là một ví dụ
mang tính cực đoan về chuyện nên hay không nên tiết kiệm; còn những câu chuyện
khác không đến nỗi cực đoan như thế thì không dễ phán đoán đúng sai. Một cơ
quan kỉ niệm 30 năm ngày thành lập, trong thư mời khách ghi rõ không nhận hoa
mà đề nghị chuyển thành tiền cho một quỹ từ thiện cơ quan này đang tổ chức. Có
người sẽ hoan nghênh tinh thần tiết kiệm này bởi những năm trước hàng trăm lẳng
hoa sang trọng sau một ngày sẽ bị vứt bỏ rất lãng phí. Có người cho rằng nếu ai
cũng ứng xử như cơ quan kia thì những người trồng hoa sẽ bán cho ai, ngành kinh
doanh hoa sẽ đi về đâu, người đưa hoa sẽ làm việc gì...
Nói chung, khi bàn ở bình diện từng cá
nhân, chuyện tiết kiệm hay chi tiêu đến đâu là vừa phải thì không khó để xác
định. Làm ra tiền thì cứ tiêu miễn sao đừng vung tay quá đáng, theo kiểu vay
mượn tiền để sắm iPhone cho oai. Thế nhưng ngay ở đây, khái niệm thế nào là hợp
lý cũng thay đổi theo thời gian và hoàn cảnh. Ngày xưa không ai dám vay mượn
những khoản tiền khổng lồ để mua nhà. Ai mua nhà mắc nợ sẽ bị chê chứ không ai
thán phục cả. Nhưng cứ thử nghĩ, cặm cụi làm lụng vất vả suốt 40 hay 50 năm để
dành dụm mua một căn hộ thì trong suốt 40 hay 50 năm đó, người dành dụm sẽ sống
ở đâu; trong khi cứ mua nhà ở cho thoải mái, từ từ rồi trả nợ như kiểu trả tiền
thuê nhà hàng tháng. Thế nên ngày nay chuyện vay trước mua trả góp sau những
món đắt tiền như nhà cửa, xe cộ, máy móc vẫn nằm trong ngưỡng hợp lý nếu khoản
tiền trả góp hàng tháng không vượt quá thu nhập. Tiêu dùng trước, chi trả sau
là cách sống rất bình thường ở nhiều nước phát triển nhưng vẫn chưa được phổ
biến ở nước ta.
Còn trên bình diện cả nền kinh tế, cái quán
tính thắt lưng buộc bụng vẫn mạnh hơn nhiều. Thế hệ người viết bài này ngày xưa
được dạy dỗ rằng Nhật Bản là tấm gương sáng khi người dân sau chiến tranh đã
cùng nhau thắt lưng buộc bụng để dành hết mọi nguồn lực cho xây dựng và phát
triển kinh tế. Thế nhưng hàng chục năm sau, bây giờ nhiều nhà kinh tế lại nói
dân Nhật tiết kiệm quá mức, tiết kiệm nhiều là gây hại cho nền kinh tế; rằng sự
trì trệ của kinh tế Nhật Bản trong suốt chục năm qua là do trước đó dân Nhật
không chịu chi tiêu! Nghĩ cũng hợp lý: ai nấy đều làm lụng, không ai tiêu thì
làm ra của cải để cho ai. Nếu hàng làm ra không ai mua thì kinh tế sẽ trì trệ,
lúc đó thu nhập sẽ giảm, lại càng phải thắt lưng buộc bụng như một vòng luẩn
quẩn. Xuất khẩu như một giải pháp là điều dân Nhật ngày xưa và dân Trung Quốc
ngày nay đang làm – ráo riết nữa là đằng khác. Nhưng bán hàng cho cả thế giới
để làm gì – ôm một mớ đô-la về - liệu đó có phải là sự thịnh vượng hay lại là
món nợ phải gánh, phải lo toan. Chính vì thế Trung Quốc đang tìm cách nâng sức
mua của người dân lên để chuyển đổi nền kinh tế từ chỗ phụ thuộc vào xuất khẩu
như động lực tăng trưởng đến chỗ tăng trưởng nhờ tiêu dùng như nước Mỹ.
Thế cho nên khoan vội nói chuyện lãng phí
hay tiết kiệm khi chưa nghĩ cặn kẽ đến dây chuyền tác động của một hành vi, một
hoạt động. Hollywood làm một bộ phim tốn vài trăm triệu đô-la, chiếu trong vài
tuần là hết, liệu như thế có lãng phí không? Có ai lập luận sao không để mấy
trăm triệu đô-la đó xây vài chục cái bệnh viện cho dân nghèo? Dĩ nhiên với công
nghệ điện ảnh thì không ai cắc cớ đặt câu hỏi như thế cả bởi ngành điện ảnh tạo
công ăn việc làm cho cả một cộng đồng lớn lao và cung cấp thức ăn tinh thần cho
hàng triệu triệu con người. Cũng không ai đặt vấn đề vì sao từ thập niên 1990
đến nay con người chạy đuổi theo công nghệ thông tin với hàng triệu máy tính
dùng một phần chức năng, một phần vòng đời rồi vứt bỏ thay bằng máy mạnh hơn.
Đó là sự lãng phí cần thiết để công nghệ đạt được những bước tiến khổng lồ với
chi phí chia đều cho mọi người cùng san sẻ.
*
*
*
Cuối cùng hãy dùng góc độ tiết kiệm để nhìn
vào một vấn đề giáo dục đang nóng: bỏ thi “ba chung” để giao quyền tự chủ trong
tuyển sinh cho các trường đại học. Ngay sau khi chủ trương này được giới thiệu,
lập tức có hai luồng ý kiến khác nhau. Bên đồng tình cho rằng các trường đại
học cần phải được quyền tuyển chọn sinh viên cho mình một cách chủ động trong
khi các kỳ thi “ba chung” (chung đề thi, chung ngày thi, dùng chung kết quả để
xét tuyển) không đáp ứng được yêu cầu này. Bên phản đối lại nghĩ thi riêng từng
trường sẽ rất bát nháo, trường dễ trường khó, làm nảy sinh tệ nạn dạy thêm, khó
bảo mật đề thi…
Trong kinh tế có khái niệm “lợi thế nhờ quy
mô” (economies of scale), đại khái nếu số lượng sản phẩm tăng lên thì
chi phí bình quân trên mỗi sản phẩm sẽ giảm xuống. Ví dụ một tờ báo mỗi số chỉ
in 1.000 bản thì giá thành một bản sẽ rất cao trong khi in 100.000 bản, giá
thành mỗi tờ bán ra sẽ giảm mạnh. Thử nghĩ mỗi trường đại học hay cao đẳng đều
phải tổ chức có người ra đề, in ấn, bảo mật… thì sự tốn kém sẽ nhân lên hàng
trăm lần bởi trường nào cũng phải bỏ ra từng ấy chi phí. Nay nếu có một tổ chức
đứng ra biên soạn một bộ đề mà bất kỳ trường nào cũng có thể sử dụng, ngay lập
tức chi phí sẽ giảm đi rất nhiều nhờ được chia đều ra, mỗi trường gánh một ít
mà thôi.
Vậy, thay vì bỏ “ba chung” tại sao không
nghĩ đến chuyện chỉ bỏ cái chung cuối cùng mà thôi. Tức vẫn thi đề chung và
cùng một ngày nhưng các trường sẽ tuyển sinh riêng và kết quả thi chung đó chỉ
là một trong những tiêu chí mà trường sử dụng để xét tuyển. Vấn đề là Bộ Giáo
dục & Đào tạo không còn là nơi ra đề thi nữa bởi nhiệm vụ của Bộ là quản lý
nhà nước chứ đâu phải làm chuyên môn. Sẽ có những trung tâm, thoạt tiên là trực
thuộc Bộ, chuyên lo biên soạn đề thi cho các trường dùng chung. Sau này dần dần
công việc “khảo thí” như vậy cũng có thể “xã hội hóa” để các trường ngồi lại,
cùng tìm giải pháp để tổ chức, miễn sao tận dụng được “lợi thế nhờ quy mô” nói
trên.
Đó chính là tiết kiệm đúng nghĩa.
