T/S
Alan Phan là một doanh nhân bôn ba làm ăn trên 43 năm qua tại Mỹ và Trung Quốc.
Ông cũng là tác giả của 8 cuốn sách Anh và Việt ngữ về kinh tế tài chánh của
các nền kinh tế mới nổi. Ông tốt nghiệp tại các đại học Penn State, American
Intercontinental (Mỹ), Sussex
(UK
1. Tài sản mềm của Việt Nam
Khi tôi còn
làm cho hãng Eisenberg và Hartcourt vào những năm đầu mở cửa của Trung Quốc
(1975-1990), chúng tôi được tiếp đón nồng hậu và được mời đầu tư váo những công
ty mà chánh phủ TQ cho là “hòn ngọc”giá trị nhất của họ. Đó là những đại công
ty có nhà máy lớn như một sân vận động, hàng chục ngàn nhân công, cơ sở văn
phòng bề thế…tọa lạc phần lớn tại các vùng khỉ ho gà gáy (kế hoạch tránh các
phi vụ ném bom trong chiến tranh). Những doanh nghiệp nhà nước này mang rất nhiều
tính chất xã hội và quản lý theo kiểu “cha chung”…nên thua lỗ thường trực.
Trước 1990,
không mấy ai trên thế giới suy nghĩ nhiều về tài sản “mềm”, mà đo lường sự
thịnh vượng thành công của 1 công ty hay 1 con người qua các đồ chơi sờ mó được
như bất động sản, khoáng sản, thực phẩm, xe cộ, điện máy…
Giá trị của tài sản mềm
Do đó, khi
Hartcourt đem tiền đầu tư chuyên vào các công ty IT hay truyền thông, nhiều tư
vấn TQ cho chúng tôi ngu, đem tiền đi đổ sông Ngô. Ngay đến hôm nay, phần lớn
doanh nhân Việt vẫn không nhận ra giá trị mềm của công ty họ. Khi họ chào bán
hay mời mọc, họ vẫn khoe nhiều về nhà máy hoành tráng, bao nhiêu hectares đất
bao quanh, văn phòng tráng lệ ngay tại trung tâm thành phố và chiếc xe Rolls
Royce họ đang lái…
Tôi có đến
thăm tập đoàn Foxconn ở Shenzen hai năm về trước. Nhà máy hiện đại với hơn 30
ngàn nhân công, hệ thống dây chuyền sản xuất và các phòng “sạch” (clean room)
vĩ đại trông rất ấn tượng. Sản phẩm lớn nhất họ gia công là các Iphone, Ipad,
Ipod cho Apple. Trong khi Apple làm chủ bản quyền trí tuệ và thương hiệu nên
kiếm lời khoảng $140 USD mỗi đơn vị Iphone, lợi nhuận của Foxconn khoảng $7 một
chiếc.
Hãng Nike
có thương vụ lớn nhất toàn cầu về giầy dép và trang phục thể thao. Họ không sở
hữu bất kỳ nhà máy nào trên thế giới. Tài sản quý giá nhất là thương hiệu đã
xây dựng suốt 50 năm qua và những trung tâm thiết kế và các phòng thí nghiệm
hiện đại nhất về công nghệ và sản phẩm.
Những công
ty có thị giá cao nhất trên thế giới đều là những công ty mà giá trị mềm vượt
trội: Google, Microsoft, Facebook, Pfizer, Oracle, IBM…Không một công ty bất
động sản nào nằm trong Top 100 (100 công ty hàng đầu).
Tài sản mềm mang giá trị quan trọng nhất
trong lợi thế cạnh tranh của nền kinh tế tương lai.
Nhìn lại
Việt nam, liệu chúng ta có thể đánh giá được những tài sản mềm? Vai trò của
chúng sẽ ảnh hưởng như thế nào trong chiến lược kinh tế khu vực và toàn cầu?
Hãy kiểm điểm.
1. Tài sản con người
Hai yếu tố
tạo mũi nhọn cho đội ngũ nhân lực là sáng tạo và năng động. Đây là phạm trù của
tuổi trẻ và Việt nam thường hãnh diện với một dân số mà 65% dưới 30 tuổi, trên
50 triệu người. Thêm vào đó, học sinh sinh viên Việt Nam Nam Nam dẫn đầu về tiềm lực của nhân tài, trên cả Indonesia
Tuy nhiên,
sự yếu kém của nền giáo dục lý thuyết từ chương đã làm què quặt tiềm năng này.
Công ty
Intel đã không tìm ra đủ 180 nhân viên trung cấp cho nhà máy 1 tỷ đô la của họ
ở Thủ Đức và phải nhập khẩu một số lớn chuyên viên từ Malaysia và Phi Luật Tân.
Các công ty FDI khác tại Việt Nam
Thêm vào
đó, tư duy sao chép nguyên bản các tư tưởng truyền thống, các công thức khoa
học lỗi thời và chánh sách dùng người lấy ngoan ngõan làm chỉ tiêu…đã gây thui
chột mọi sáng kiến, mọi đổi mới, mọi tiến bộ.
Dù có số
lượng giáo sư tiến sĩ cao nhất ASEAN (gần 10 ngàn người), Việt Nam
2. Thương hiệu quốc gia
Các tên
tuổi mà mạng truyền thông Việt không ngừng vinh danh như Vinamilk, Trung
Nguyên, Dr. Thanh, Bitis…đều không có một dấu ấn gì trên thương trường quốc tế.
Ngay cả Vietnam Airlines đáng lẽ phải là một đầu cầu để phát huy các thương
hiệu khác cho Việt Nam
Nhờ vai trò
lịch sử trong 2 cuộc chiến tranh Pháp-Mỹ, Việt Nam Nam Nam
Nhật Bản
phải mất gần 40 năm mới tạo dựng cho Made In Japan một thương hiệu đồng nghĩa
với chất lượng sản phẩm và sáng tạo. Trung Quốc cố gắng tạo một thương hiệu
quốc gia suốt 35 năm qua. Cho đến nay, kết quả ngược lại với mong ước, các thực
phẩm, hóa phẩm Made in China
Một may mắn
cho Việt Nam là dù nằm cạnh
Trung Quốc và mang nhiều tính chất kinh doanh cẩu thả tương tự, sản phẩm Việt Nam
3. Vị thế trên thị trường
Mọi nền
kinh tế cũng như doanh nghiệp đều có thể tạo cho mình một thế mạnh trong các
thị trường ngách, mà không cần đến các yếu tố cạnh tranh trên. Thí dụ, Thụy Sĩ
hay Singapore không có một nền tài chánh lớn mạnh như Mỹ, Anh…cũng không có đội
ngũ hay công nghệ gì sáng tạo hơn; nhưng họ biết biến quốc gia nhỏ bé của họ
thành một trung tâm tài chánh thế giới qua chánh sách mở rộng mà kín đáo, hiệu
năng và minh bạch.
Việt Nam Singapore và Mã Lai,
Việt Nam
Hai ngành
nghề tôi tin là Việt Nam
Thứ nhất là
nông nghiệp công nghệ cao. Tạo ra những sản phẩm xanh, sạch, an toàn được đảm
bảo bởi những cơ quan kiểm phẩm nổi danh thế giới là bước đầu. Việc giáo dục
huấn luyện cho các nông dân những công nghệ mới, những quy trình dùng IT để
điều hòa và tiếp liệu, sử dụng đội ngũ tiếp thị trẻ và bén nhậy từ thành phố có
thể tạo nên một làn sóng thay đổi bộ mặt của nông thủy sản Việt Nam. Người tiêu
dùng tại các nước Á Châu, nhất là tại các nơi có thu nhập cao như Hồng Kông,
Nhật, Singapore…đang có nhu cầu rất lớn về an toàn thực phẩm.
Thứ hai là
ngành IT (công nghệ thông tin) tại các thành phố lớn bao quanh bởi các đại học
tiến bộ và hiện đại. Giáo trình học phải thay đổi và các trung tâm IT phải có
những cơ sở hạ tầng tối tân nhất để giúp tính sáng tạo của đội ngũ phát huy
đúng mức. Trên hết, luật về bản quyền trí tuệ phải được thắt chặt và nghiêm túc
thực thi trên mọi cấp bực của thị trường.
4. Văn hóa gia đình và xã hội
Người Việt
Nam có một gắn bó thân tình chặt chẽ với gia đình, làng xóm và đất nước, nên sự
đùm bọc và tiếp sức tạo một thế đoàn kết mạnh hơn chủ nghĩa cá nhân của Âu Mỹ.
Nhưng đây cũng có thể là một bất lợi vì tầm nhìn bị giới hạn, tâm lý bầy đàn
rất cao và quá gần nhau thì cũng dễ gây ra xích mích mâu thuẫn. Một mặt khác,
liên hệ với tha nhân ngoài xã hội lớn đang bị tha hóa và xuống cấp trầm trọng, tinh
thần công dân trở nên tệ hại với những vấn nạn về tham lam, vô cảm, thói gây ô
nhiễm và tư duy ích kỷ.
Nói tóm
lại, cơ hội để tạo dựng những tài sản mềm cho Việt Nam hiện diện trên nhiều
lãnh vực và tiềm năng của các tài sản này có thể là cú hích đưa kinh tế Việt
bắt kịp các láng giềng giầu ở ASEAN trong 1 hay 2 thập kỷ sắp đến. Ba đòi hỏi
quan trọng nhất trong quy trình đột phá này:
1. Tư duy
của đại đa số người dân phải thay đổi để hiểu rằng cái giá phải trả cho sự
thịnh vương tương lai là can đảm vất bỏ ngay lập tức những thói quen tai hại,
những tư tưởng lỗi thời và những định kiến sai lầm về kinh tế, xã hội và văn
hóa. Một cuộc đổi mới toàn diện từ trí tuệ của trí thức, nông nhân công, trẻ
già, giàu nghèo là ưu tiên số một.
2. Thành
phần ưu tú và đang được hưởng thụ những thành quả từ sự thay đổi cơ chế phải
nắm lấy cơ hội để tạo cho doanh nghiệp mình đang làm chủ hay làm công lĩnh hội
được những kiến thức, công nghệ hiện đại, những kỹ cương đạo đức dài hạn, những
sáng tạo đột phá trên thị trường và phải bắt đầu xây dựng thương hiệu bền vững.
3. Chánh
phủ nên tránh mọi can thiệp vào vận hành kinh tế của tư nhân, hãy tin vào khả
năng kinh doanh của người dân, Họ dư sức đưa nền kinh tế này vào quỹ đạo của
các nước tiến bộ và qua mặt những đối thủ cạnh tranh tại ASEAN cũng như toàn
cầu.
Hãy cởi
trói cho họ để họ tự lực cánh sinh và đừng áp đặt thêm những gánh nặng không
cần thiết qua chánh sách thuế khóa công bằng và thủ tục hành chánh đơn giản
minh bạch.
Như Milon
Friedman đã nhận xét, ”qua bao nhiêu thời đại với nhiều thể chế kinh tế, không
có một hệ thống xã hội nào có thể cải thiện mức sống của người dân nhanh chóng
bằng hệ thống tự do để mặc cho người dân tự tỏa sáng sự sáng tạo và lao động
của họ “
2. Tài sản mềm của nước Mỹ
Tài sản mềm của một quốc gia thường tụ hội từ nhiều nhân tố. Tài
sản lớn nhất của Trung Quốc là 5 ngàn năm lịch sử và văn hóa đặc trưng của Nho
giáo, thể hiện qua lối sống của 1.3 tỷ dân và hơn 100 triệu Hoa kiều. Mặt trời
không bao giờ lặn trên đế chế Anh 100 năm trước nên người Anh thường rất khôn
ngoan trong những lựa chọn về chính trị, kinh tế và xã hội…vì họ đã từng trải
qua bao thời vàng son cũng như khốn khổ. Hoa Kỳ thì chỉ mới lập quốc hơn 200
năm nhưng hiện nay, tài sản mềm của nước Mỹ lan tỏa khắp hoàn cầu và tạo hướng
cho rất nhiều trào lưu trong sinh hoạt của nhiều dân tộc.
Dù đa dạng, phức tạp và có thể gây nhiều tranh cãi, trong góc nhìn
của tôi, 5 năm tài sản mềm lớn nhất của nước Mỹ gồm có:
1. Niềm
tin của người dân
Nếu hỏi một người Mỹ là họ tin vào cái gì, ngoài đức tin vào tôn
giáo riêng, câu trả lời sẽ là một giao ước xã hội (social contract).
Điều kiện đầu tiên của giao ước là tôi bình đẳng và tự do trước mọi
cơ hội để mưu tìm hạnh phúc cho mình và gia đình, từ vật chất đến tinh thần.
Tôi có thể là một
đứa bé da mầu, lớn lên trong khu ổ chuột nhưng tôi vẫn có thể làm Tổng Thống
hay là người giàu nhất nước Mỹ hay một văn nghệ sĩ tăm tiếng. Độ cao hay thấp
của hành trình hoàn toàn tùy thuộc vào khả năng và ước muốn của tôi.
Sau đó, tôi được chánh phủ cam kết là không ai có quyền can thiệp
hay ngăn trở bất cứ hành vi nào của tôi miễn không phạm pháp. Căn bản cũng như
chi tiết của hệ thống pháp luật này phải được xây dựng hay hủy bỏ với sự đồng
thuận của đa số cử tri hoặc người đại biểu do dân bầu. Và tôi tin rằng trước
pháp luật, tôi sẽ được xét xử bởi những người dân khác (bồi thẩm đòan) hoàn
toàn độc lập với mọi quyền lực có thể ảnh hưởng đến kết quả.
Theo giao ước, để đánh đổi các quyền lợi trên, tôi phải có trách
nhiệm tôn trọng và bảo vệ quyền lợi của những công dân khác, qua bổn phận đóng
thuế hay nhập ngũ. Một phần tiền thuế sẽ được dùng để cứu giúp và tạo một mạng
lưới an toàn (safety net) cho những công dân kém may mắn. Điều tranh cãi thường
xuyên ở đây là chánh phủ được quyền lấy bao nhiêu tiền của tôi để làm chi phí
điều hành cho bộ máy và bao nhiêu để giúp người khác? Đây cũng là đề tài chính
cho bao cuộc vận động tranh cử tại mọi tầng lớp xã hội.
Dù thế nào, đa số người dân Mỹ tin vào giao ước xã hội này và những
nhân quyền cùng sự tự do tiềm ẩn bên trong. Niềm tin là nền tảng chung cho mọi
thành phần trong sự vận hành quốc gia và nó tạo sự bền vững cho mọi kế hoạch,
ngắn và dài hạn, của cá nhân hay của chánh phủ.
2. Văn
hóa Mỹ Quốc
Sau những đợt di cư đầu tiên từ Âu châu vào thế kỷ 18, nước Mỹ bắt
đầu mở cửa rộng rãi đón nhận mọị sắc dân từ khắp thế giới. Họ đến với một “giấc
mơ Mỹ Quốc” (American dream), họ chấp nhận giao ước xã hội nói trên và đã không
ngừng cùng nhau tạo dựng một nền “văn hóa Mỹ Quốc” vô cùng đa dạng nhưng đặc
thù, vô cùng năng động nhưng giản dị và minh bạch.
Căn bản của nền văn hóa dân gian này là sáng tạo trong trí tuệ,
hăng say trong công việc, chơi đùa và mua sắm thỏa thích, tôn trọng riêng tư,
không ngần ngại sử dụng quyền lực của mình, minh bạch trong thông tin, cởi mở
thân thiện với người lạ và ý tưởng mới, không trừng phạt thất bại và tiếp tục
cố gắng trong mọi hoàn cảnh. Trên hết, người Mỹ lạc quan vào sự thành công tối
hậu của mục tiêu đời mình.
Dĩ nhiên, mặt trái
của văn hóa Mỹ cho thấy nhiều nhược điểm. Như một đứa trẻ giàu có, xã hội Mỹ
khá ngạo mạn và không quan tâm nhiều đến văn hóa truyền thống của nhân loại.
Câu nói “my way or highway” (lối của tôi hay lối xa lộ = không theo tôi thì cút
đi) thể hiện trong nhiều hành xử của người Mỹ từ chánh trị đến kinh doanh.
Nhưng đứa trẻ này lại rất sáng tạo trong thời đại của tri thức, tạo nên những
tài sản quý báu cho kho tàng nhân loại từ y tế đến nông nghiệp, từ IT đến giáo
dục, từ tài chánh đến chính trị.
Văn hóa Mỹ đã đóng góp rất nhiều cho bộ mặt ngày nay của ngôi làng
toàn cầu với những thay đổi và cải thiện liên tục.
3. Nguồn
trí tuệ và tài năng
Ngày xưa mọi con đường đều dẫn đến La Mã. Ngày nay mọi tài năng đều
tìm về đấu trường Mỹ. Trung tâm quyền lực chánh trị và quân sự tập trung tại
Washington DC; tháp cao tài chánh nằm ở Wall Street; trung tâm phim ảnh là
Hollywood; thế giới của công nghệ cao chọn Silicon Valley làm điểm tựa; và đỉnh
cao trí tuệ (sorry, không phải Hà Nội) là liên minh giáo dục của các đại học
Ivy League.
Niềm tin về giao ước xã hội và văn hóa cởi mở là lý do chính cho sự
du nhập của các tài năng thế giới. Đất lành thì chim đậu. Sự lựa chọn môi
trường Mỹ để phát huy sáng tạo và xây dựng sự nghiệp của họ là một minh chứng
hữu hiệu gấp ngàn lần những khẩu hiệu rỗng tuếch hay chánh sách đãi ngộ trên
giấy tờ. Một lưu ý nhỏ: suốt trăm năm qua, chánh phủ Mỹ chưa bao giờ “quảng
cáo” mời gọi các di dân đến Mỹ hay các Mỹ kiều quay về quê hương đóng góp.
Như một nàng con gái đẹp, thông minh, đảm đang…nước Mỹ không thiếu
những chàng trai trẻ sắp hàng cầu hôn. Ngay tại những quốc gia mà dư luận thế
giới cho là có thể vượt mặt Mỹ trong vài chục năm tới như Trung Quốc, Nhật,
Nga, Ấn Độ…các tài năng địa phương này đã và đang ào ạt mua vé “một chiều” qua
Mỹ. Trong một nền kinh tế kiến thức, tài năng là những viên ngọc quý cho đội
ngũ và Team America chắc còn nắm lợi thế cạnh tranh này trong dài hạn.
4. Thương
hiệu quốc gia
8 trong 10 thương hiệu hàng đầu của thế giới là của Mỹ. Dù Made in
Japan và Germany có thể hấp dẫn khách hàng trong vài ngành nghề và công nghệ,
Made in USA tiếp tục hưởng một premium (giá nâng cấp) khá cao trong suốt 100 năm
qua.
Không phải thương hiệu Mỹ không có thử thách và đối thủ nặng ký.
Trong thập niên 80’s và 90’s kỹ nghệ ô tô Mỹ bị lão hóa và Toyota
Trong ngành điện thoại di động, Nokia và RIM (Blackberry) đã nắm
thời cơ và dẫn đầu thị trường trong thời gian ngắn. Tuy nhiên, các công ty Mỹ
lại sáng tạo và thay đổi cuộc chơi với công nghệ và ứng dụng mới. Ngày nay, hệ
điều hành của Apple và Google Android đã thống lĩnh thị phần.
Sự thay máu nhanh chóng của tư duy, tầm nhìn và trí tuệ Mỹ là một
vũ khí rất năng động để giữ vững giá trị của thương hiệu khi đối diện với cạnh
tranh.
5. Cơ
chế chánh trị và xã hội
Sau cùng, các tài sản mềm trên lại được quản lý bởi một cơ chế vô
cùng bền vững suốt lịch sử non trẻ của Mỹ. Yếu tố chính là sự phân quyền rõ rệt
của 3 bộ phận: lập pháp, hành pháp và tư pháp.
Hiến pháp Mỹ không
cho phép một bộ phận nào có thể thao túng một bộ phận khác bằng các cuộc bầu cử
độc lập và tự do; cũng như việc chia quyền để các chánh phủ tiểu bang và địa
phương không bị sự khống chế của chánh phủ liên bang (trung ương).
Cẩn thận hơn, các nhà khai sáng nền dân chủ Mỹ còn đặt tự do ngôn
luận vào đệ tứ quyền để đảm bảo minh bạch và đầy đủ thông tin từ các mạng
truyền thông. Chánh phủ Mỹ không được phép dính líu qua hình thức sở hữu, tài
trợ hay kiểm duyệt bất cứ mạng truyền thông nào tại nội địa Mỹ. Việc xuất bản
sách vở và báo chí không cần bất cứ một giấy phép gì từ chánh phủ.
Quyền tự do ngôn
luận này được xác nhận rõ ràng khi Tòa Án cho phép người dân quyền đốt cờ Mỹ
hay biểu tình ủng hộ các kẻ thù của Mỹ.
Cơ chế nào cũng đều tồn tại những sai lầm hay xung đột mâu thuẫn.
Tuy nhiên, nền tảng phân quyền và dân chủ tạo nên một minh bạch rất cần thiết
để ngăn ngừa sai phạm.
Những tranh luận tự
do khắp nơi khắp lúc đem đến cho người dân một cảm nhận là họ đang tham dự vào
việc điều hành đất nước và mọi quyết định quan trọng về hướng đi của chánh sách
công phải được sự đồng ý của họ. Cơ chế này là yếu tố quan trọng để tạo niềm
tin.
Tóm lại, qua bao cơn bão lớn nhỏ của tình hình thế giới,
trong chiến tranh hay hòa bình, các tài sản mềm quý báu này đã góp phần quan
trọng nhất để giữ vững đế chế Mỹ hiện nay. Sức mạnh quân sự, thủ thuật chánh
trị, chiến lược tài chánh…không phải là những nhân tố để làm nuớc Mỹ vĩ đại.
Thực ra, nhiều
người đang phản biện đây là những nhược điểm của hệ thống Mỹ. Tôi vẫn thường
nói, nửa đùa nửa thật, là Mỹ đã thắng Liên Xô nhờ những giấc mơ từ Hollywood,
thủ thỉ hàng ngày với người dân Nga và Đông Âu rằng, cái thiên đường thực sự
của chúng ta là sự tự do của trí tuệ và con tim qua các câu chuyện thần kỳ trên
màn bạc hay trên TV. Ngày nay là Internet.
Cố Tổng Thống J. F. Kennedy bầy tỏ rõ ràng hơn về giá trị của tài
sản Mỹ : ”Chúng ta phải tin là dân Mỹ đủ trí khôn để phán xét các sự kiện bất
ổn, các ý tưởng ngoại lai, các triết thuyết lạ kỳ và các giá trị khác biệt. Bởi
vì một quốc gia không dám để cho người dân quyền quyết đoán về sự thật và giả
dối trong một môi trường tự do là một quốc gia sợ sệt ngay chính người dân của
mình.”
T/S Alan Phan, Chủ Tịch Quỹ Đầu Tư Viasa
21/9/2012
