Trong
dịp nhà dân tộc nhạc học - GS.TS Trần Quang Hải về Việt Nam điền dã chuẩn bị cho hồ sơ di sản hát xoan
đệ trình UNESCO, Tiền phong có cuộc trò chuyện cùng ông về di sản và những gì thật
sự là âm nhạc Việt Nam
Công tác tại Bảo
tàng Con Người (Pháp) từ 1968 đến nay, GS.Trần Quang Hải nghiên cứu chuyên sâu
về kỹ thuật giọng hát.
Ông có thể nói rõ về công
việc đo tần số các bài quan họ của anh trong quá trình xây dựng hồ sơ quan họ
trình UNESCO?
Tôi thể hiện
trên máy tính kỹ thuật (rền, vang, nảy, luyến láy) của giọng hát. Như thế nào
được cho là con kiến, là giọng tốt, giọng hay - mình đo để xác nhận. Trong đồ
hình, cái lằn chính là âm chủ. Phía trên là những bồi âm. Giọng hát được luyện
tốt có nhiều bồi âm.
Sau khi đo đạc, ông nhận
xét gì về sự đặc sắc của quan họ?
Nếu tư duy theo
hình thức thì thấy loại hình âm nhạc này rất đơn giản. Chỉ có hai giọng mà hát
y như nhau.
Cái đó mới khó!
Hát hai giọng mà sao nghe thành một giọng mới đi tới chỗ tuyệt đỉnh. Làm sao
nghe không phân biệt được hai người.
Hai người phải
lựa nhau, phải ăn khớp: Một giọng dẫn, một giọng luồn. Giọng luồn đi theo chỉ
chậm chừng 1/10 giây thôi. Khi hát phải nhìn nhau. Vậy mới phải ngủ bọn, kết
nghĩa.
Đã thành cặp là
chỉ hát với người đó thôi, cả mấy chục năm luôn. Cái đó là đặc trưng của quan
họ, không nơi nào có. Quan họ hay ở chỗ người nào hát giỏi làm anh, không phải
lớn tuổi làm anh như trong hát xoan.
Nếu hai người hát để ra
hiệu quả như một người, vậy tại sao không đơn ca luôn?
Hát một mình
giọng mỏng. Hai người giọng dày, vang hơn. Trong hợp xướng, lựa tới 10 người
hát giọng tenor, 10 người hát giọng soprano… Vậy giọng mới vang to hơn nữa.
Hát hai giọng
cường độ phải giống nhau, đừng giọng nào lấn át giọng nào. Cái đó khó lắm, phải
luyện.
Hay mình cũng thử cho hơn
hai người cùng hát quan họ?
Nếu thế nó lại
đi đến chỗ không cần luyện kỹ thuật cho tốt nữa.
Mà không chỉ hát
không, quan họ phải tức hứng. Làm sao 10 người hát tức hứng được.
Khi canh hát đi
tới chỗ giọng vặt, bắt đầu giai đoạn khó. Khi bên kia hát một bài, mình phải
tìm cách đối về nhạc và lời. Sáng tác hai cái cùng một lúc rất khó.
Truyền thống
quan họ có đặc trưng mỗi lần gặp nhau đẻ ra một số bài mới, tới hôm nay có hàng
trăm bài mới. Chưa truyền thống nào có. Trống quân, Cò lả có một điệu thôi, chỉ
chế lời.
Truyền thống
quan họ dần mai một đi. Người hát không cần luyện giọng nữa mà đem mấy cô thanh
nhạc trong nhạc viện ra hát quan họ. Quan họ cải biên có hòa âm, có dàn nhạc
vào. Cái đó là đi sai đường.
Có thể coi việc hát đơn
hoặc hát tốp cùng ban nhạc là một sự phát triển đi lên của quan họ?
Cái đó là đi
xuống! Là anh vọng ngoại, bắt chước Tây phương. Truyền thống, quan họ làm gì có
hòa âm. Hòa âm là của Tây phương. Nhạc Việt Nam
Hòa tấu nhạc cụ
truyền thống của ta tạo ra nhạc đa âm chứ không phải nhạc hòa âm. Tức dựa trên
một âm giai ngũ cung (điệu), mình chơi tất cả những nốt mà không cần biết nó (tạo
ra) quãng mấy, mình nghe khoái lỗ tai thôi.
Ví dụ bây giờ
anh vô trong Nam đàn nhạc tài tử, nếu đàn dây Bắc, thì anh phải biết chơi hò xừ
xang xê công líu, chứ hò xư xang xê công liu - qua điệu Oán rồi.
Thoái bộ chứ không
phải tiến bộ!
Nhưng nếu có người nói rằng
như thế mới là hội nhập quốc tế, tiếp thu văn minh nhân loại làm giàu cho văn
hóa nghệ thuật của mình thì sao?
Có nhiều cách
làm giàu cho văn hóa. Anh phải lấy những gì hợp với truyền thống VN. Cho nó đổi
màu sắc đi trong tinh thần VN. Đó là anh tiến bộ.
Bây giờ nếu anh
cho rằng phải Tây phương hóa mới tiến bộ là sai. Ai làm nhạc mới, nhạc nhẹ,
nhạc tiêu khiển, cứ việc. Nhưng không thể nói đó là sự khai triển của truyền
thống.
Tức là truyền
thống quan họ ngừng ngay chỗ đó. Mấy người khác rút bài quan họ ra muốn làm gì
thì làm nhưng đó là nhạc mới, không thể nói đó là quan họ.
Giả sử chế ca
trù ra hát thành bè, hoặc có đàn đáy không buồn quá, giờ cho đàn tranh vào,
thổi sáo vào. Cái đó không phải làm giàu mà là làm hại, làm mất đi giá trị đặc
thù trong ca trù mà thế giới không có. Làm sao phát triển không đi ngược tinh
thần dân tộc. Còn không, đó là thoái bộ chứ không phải tiến bộ!
Hơi giống trường hợp đẽo
phím ghi ta bắt nó đàn theo ngũ cung của mình?
Trong dàn nhạc
cải lương tài tử miền Nam có 3 cây đàn của Tây phương hội nhập vào là ghi ta
phím lõm có 6 dây, lời hơn, giống như đờn 3 cây đàn nguyệt; cây violon thay thế
cho 2 cây đàn nhị; và ghi ta Hawaii. Từ ghi ta phím lõm đi tới ghi ta điện -
chạy chữ rất mau không cần lõm phím nữa.
Những nhạc cụ
như trompet, piano, tam thập lục… âm thanh cố định, không đàn nhạc của ta được.
Ông đánh giá thế nào về
việc giao hưởng hóa dàn nhạc dân tộc trong nước gần đây?
Cái đó là đem
nhạc cụ truyền thống phục vụ nhạc Tây phương. Cũng là một kiểu dàn nhạc giao
hưởng, thay vì toàn nhạc cụ phương Tây thì cho nhạc cụ Á châu vào, bắt phải đàn
đúng theo nốt ghi trên bản nhạc.
Để ý ban nhạc 12
cô gái Trung Quốc chơi nhạc cụ dân tộc, phía sau organ rầm rầm. Cái đó để giải
trí. Vì vấn đề kinh tế, họ phải bỏ nhạc cổ truyền.
Giờ VN cũng có
mấy nhóm bắt chước. Tưởng là mình cấp tiến. Không có. Cái đó là thoái bộ.
Người ta nghe mà
người ta cười chứ không phải thấy thấm thía trong lòng. Tại mấy người đó đàn
theo kiểu trong đầu chứ không phải trong tim. Nhạc VN là đàn tim chứ không phải
đầu.
Cải biên cũng
không có gì xấu, nhưng bên cạnh đó, vấn đề bảo vệ vốn cổ phải có. Phải có cái
cổ mới đẻ ra được cái mới. Nếu còn rễ, cây âm nhạc vẫn mọc tươi tốt. Giờ mình
đốn, mình ghép này kia thì nó đẻ ra những loại cây khác, không còn là cây VN.
Cây bonsai cũng
muốn sống vậy mà bị người ta bẻ tới bẻ lui theo ý của người ta, thành ra nó bị
tàn phế. Mình thấy nó đẹp, chứ thực ra nó đau khổ lắm. (cười)
Phải học để thấy
Ông có cách gì để giới trẻ
hôm nay quay về với nhạc truyền thống?
Đừng bao giờ bắt
nó phải trở về nguồn. Gọi là giải thích để nó lần lần tự ý thức quay trở về,
khi đó truyền thống mới mạnh. Khi mình bắt buộc sẽ có sự phản ứng ngược.
Lấy thí dụ con
gái tôi sinh ra trong gia đình âm nhạc. Hồi nhỏ cho nó nghe nhạc VN, không
nghe. Cho vô nhạc viện học piano, không học.
Lớn chút xíu bắt
đầu nó nghe nhạc, tự nhiên nó quen. Tôi lỡ đàn sai nó biết liền. Nó không thích
đi vào dân tộc nhạc học, bảo có ông nội giỏi quá ba giỏi quá con đi vào trong
đó làm gì.
Khi nó đậu tú
tài rồi hỏi con muốn học gì, có đi nghiên cứu âm nhạc không. Con muốn học kiến
trúc. Rồi. Đi. Trên đường đi ngang qua ĐH Âm nhạc Sorbone, tự nhiên nó quẹo vô
ghi tên học âm nhạc học. Tự nhiên nó ý thức. Nó đậu thạc sĩ về âm nhạc.
Âm nhạc cổ
truyền cần đưa vào giáo dục phổ thông. Chương trình dài 6 - 7 năm, mỗi năm học
một chút. Hết trình độ phổ thông thì trong đời của những đứa trẻ VN thế hệ mới
có được hình ảnh âm nhạc VN là thế nào.
Tôi đi khắp nơi
trên thế giới, hỏi những đứa trẻ VN về âm nhạc VN - chỉ biết đàn bầu, đàn
tranh, hát vọng cổ. Hết. Ca trù là gì không hiểu.
Khi ca trù được
liệt kê vào danh sách của UNESCO, mấy người già cũng chỉ vui được hát, được
nghe thôi. Lợi không có. Nhiều khi những người đó phải xuất tiền túi ra đi hát.
Trong khi lẽ ra
chính phủ phải cho tiền cho họ đi, thưởng tiền khi họ hát, phải trợ cấp những
nghệ nhân lớn tuổi. Mỗi tháng cho họ hai triệu đồng đi. Tính ra có chục người
à. Mỗi năm chi có 300 triệu đồng - còn ít hơn tổ chức cuộc hội thảo mấy tỉ bạc.
Dường như muốn chiêm ngưỡng
vẻ đẹp của nhạc cổ truyền, buộc phải học để thấy?
Đúng thế. Muốn
nghe cồng chiêng, người đó phải có ý thức về truyền thống cồng chiêng. Chỉ nghe
với tư cách người thưởng thức âm nhạc thì nó cũng không có gì lạ.
Nghệ nhân nhạc
cổ truyền ở làng chưa bao giờ nghe nhạc giao hưởng, giờ dẫn đi nghe, họ sẽ bảo
ồn quá. Tại họ không nghe thấy giai điệu.
Rồi họ thấy một
nhóm nhạc công ngồi không: Ủa mấy người này có phải nhạc sĩ chuyên nghiệp
không. Chuyên nghiệp tại sao cần ông gì điều khiển. Nếu thực sự chuyên nghiệp
tự họ đàn được rồi đâu cần phải có ông này...
Nghe nhạc cũng
phải được giáo dục. Thí dụ bây giờ muốn nghe cồng chiêng phải gặp nhà nghiên
cứu Bùi Trọng Hiền. Hiền sẽ giải thích cồng đánh thế nào, chiêng thế nào, cho
nghe băng, giải thích cho bạn chỗ nào hay. Sự hấp thụ bài nhạc sẽ khác.
Mấy nhạc sĩ Ấn
Độ qua Pháp gọi kiếm tôi. Tại họ cần người biết nghe, biết khen đúng chỗ. Tôi
học cả năm trời nhạc Ấn Độ, đi nghe mấy trăm buổi hòa nhạc. Tôi hát, đàn luôn
nhạc Ấn Độ.
Khi nào hát
được, đàn được, bạn mới thấm nhuần cấu trúc của bài nhạc. Thì khi bạn biết cấu
trúc của cồng chiêng, bạn rất sung sướng, thấy nó quá phong phú.
Trong hồ sơ hát xoan trình
UNESCO tới đây, ông sẽ tiếp tục đo tần số âm thanh hát xoan?
Bây giờ tôi chưa
đo gì hết. Trước khi đi sâu vào vấn đề, mình phải có tất cả tài liệu. Việc này
cần sự phối hợp tập thể, tôi chỉ đưa ra phương pháp nghiên cứu, làm việc.
Nguyễn Mạnh Hà
http://www.tienphong.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=190041&ChannelID=7
“ Trình diễn trên
3.000 buổi tại 65 quốc gia, tham gia 130 đại hội liên hoan quốc tế nhạc truyền
thống, giảng dạy tại hơn 120 trường đại học, sáng tác hơn 400 bản nhạc cho đàn
tranh, đàn môi, muỗng, hát đồng song thanh, nhạc tùy hứng, đương đại.
Đã thực hiện 23 đĩa
nhạc truyền thống Viet Nam, viết ba quyển sách, làm 4 DVD, 3 phim và hội viên
của trên 20 hội nghiên cứu thế giới.
Con đường nghiên cứu
của tôi nhắm về sự giao lưu các loại nhạc cổ truyền tạo thành loại nhạc thế
giới (world music), pha trộn nhạc tùy hứng, jazz, đương đại với nhiều loại nhạc
khí và kỹ thuật giọng hát để tạo thành một loại nhạc hoàn toàn mới lạ.”
.../.
