Học một câu từ người Nhật
____________________________________________________
http://boxitvn.blogspot.de/2015/09/hoc-mot-cau-tu-nguoi-nhat.html
***
Tương Lai
Chuyện học thì mênh mông, cách học cũng
muôn hình muôn vẻ. Nhưng quan trọng hơn là học cái gì.
[...]
Vậy thì dân mình cần học cái gì nhất ở
người Nhật, nước Nhật? Đây là chuyện quá lớn. Xin chỉ được nói về suy ngẫm
riêng tư của một người đã có vài lần đến Nhật.
[...]
Trong phạm vi hạn hẹp của một bài viết vắn,
xin chỉ tập trung vào một vấn đề:
Phải chăng bản lĩnh người Nhật được đẩy lên
đỉnh cao bởi tầm nhìn khai phóng với ánh sáng tỉnh thức, được thể hiện rõ nét trong câu
châm ngôn “độc lập quốc gia thông qua độc lập cá nhân” do Fukuzawa Yukichi, nhà khai sáng Nhật Bản.
Vâng, chỉ một câu.
Với tôi đây chính là câu cần học nhất. Đây
là thời đoạn nước Nhật vừa thoát ra khỏi chế độ chuyên chế thời Mạc Phủ với
những bước đi canh tân đầu tiên thời Minh Trị.
Theo nhà tư tưởng có ảnh hưởng sâu sắc nhất
trong xã hội Nhật Bản cận đại ấy thì một xã hội muốn phát triển phải
dựa trên những cá nhân có khả năng tư duy độc lập và sáng tạo, chứ
không phải dựa vào ai đó ở “bên trên”.
Phải chăng tầm nhìn của nhà Khai sáng ấy đã
góp phần xây đắp bản lĩnh của người Nhật để rồi có đủ sự tỉnh táo và sáng suốt
mà dám quên đi mối hận và nỗi đau hai quả bom nguyên tử Mỹ ném xuống Hiroshima
và Nagasaki để ký Hiệp ước Liên minh Mỹ-Nhật (Hiệp ước San Francisco có hiệu
lực từ 28.4.1952).
Họ biết và dám khai thác sức mạnh tài chính
và khoa học công nghệ của cựu thù để đủ sức xây dựng lại đất nước từ đống tro
tàn của chiến tranh.
Liệu việc ký Hiệp ước San Francisco sau này
có khởi nguồn từ tầm nhìn của Fukuzawa mà người ta gọi là “Voltaire của Nhật”? Sẽ hiểu hơn về điều này nếu soi lại
tiến trình canh tân của Nhật và việc tiếp thu những thành tựu văn minh phương
Tây mà Fukuzawa là người đi tiên phong – người mà khi nghe tin có một phái đoàn
sứ giả Nhật sẽ đi Hoa Kỳ, đã đến gặp trưởng đoàn để xin đi.
Chuyến đi năm 1860 ấy cùng chuyến đi châu
Âu rồi chuyến đi Mỹ sau đó nữa đã có ảnh hưởng rất lớn đến Fukuzawa để rồi tác
động đến cách nhìn, tầm nhìn của giới tinh hoa trong xã hội Nhật thời đó để làm
nên sự phát triển thần kỳ của Nhật Bản.
Trong “Thoát Á luận”,
Fukuzawa kêu gọi nước Nhật hãy “tách ra khỏi hàng ngũ các nước
châu Á, đuổi kịp và đứng vào hàng ngũ các nước văn minh phương Tây”.
Đương nhiên, Fukuzawa không quên chỉ ra: “Văn minh phương Tây đúng là hơn
chúng ta, nhưng không có nghĩa là cái gì của nó cũng hoàn hảo. Văn minh phương
Tây cũng đầy rẫy khiếm khuyết. Phong tục phương Tây không phải thứ gì cũng hay
ho”.
Ông nói rõ, do những khác biệt về văn hoá,
một số những yếu tố đặc thù khi ở phương Tây thì hay nhưng khi du nhập vào Nhật
Bản có thể chưa phù hợp. Vì thế, phải biết bình tĩnh lựa chọn chứ không phải là
“tin tưởng một cách mù quáng văn minh phương Tây”. Để có
năng lực lựa chọn “tin cái gì và nghi ngờ cái gì”,
Fukuzawa xác định rõ, “kết quả của học vấn chính là ở chỗ nuôi dưỡng
năng lực lựa chọn đó”.
Từ một nhận thức như thế, ông không ngần
ngại nói lên một sự thật nhằm cổ vũ cho một thái độ thực sự cầu thị để vượt lên
khỏi sự tăm tối lạc hậu: “Cũng khi tiếp xúc với người
nước ngoài, lắng nghe họ nói, đọc các sách phương Tây và dịch sách mới thấy
kiến thức rộng mênh mông nhường nào, lúc đó người ta mới nhận thấy rằng ngay cả
chính phủ “ma quỷ hay thánh thần” gì nữa cũng có thể bị sụp đổ bởi nỗ lực của loài người. Có
lẽ đó là lúc mà người điếc và người mù mới vểnh tai và mắt lên để có thể nghe
và nhận thấy những âm thanh và màu sắc”.
 |
| Fukuzawa Yukichi |
Chính vì thế, nhà khai sáng Fukuzawa (ảnh
bên) kêu gọi giới trí thức Nhật: “Chúng ta không nên tìm cách
ngăn cản lại sự lan truyền của nền văn minh ấy. Là những người trí thức, chúng
ta hãy góp sức giúp cho sự lan truyền của làn sóng văn minh đó tới toàn dân
trong nước để họ thấy được và làm quen với nền văn minh ấy càng sớm càng tốt.
Làm được như vậy chính là sự nghiệp của những người trí thức”.
Cần biết thêm rằng, tác phẩm “Khuyến học” viết trong thời gian 1872-1876, được xem là
cuốn sách gối đầu giường của người Nhật. Lần phát hành đầu tiên đã là 3,4 triệu
bản, dân số Nhật lúc ấy khoảng 35 triệu, nghĩa là cứ khoảng 10 người Nhật có
một cuốn sách. Và cuốn “Khuyến học” đã được
tái bản liên tục. Chỉ tính từ năm 1942 đến năm 2000, riêng nhà xuất bản Iwanami
Bunko tái bản đến 76 lần. Nếu nhớ lại một sự kiện khác: việc dịch và in cuốn “Bàn về tự do” mang ý nghĩa khai sáng của John Stuart
Mill cũng vào thời điểm ấy sẽ hiểu thêm về trào lưu canh tân của Nhật bản đã
tác động như thế nào đến đời sống tinh thần người Nhật. Phải chăng tinh thần ấy
góp phần làm nên “chuyện thần kỳ Nhật Bản” vừa nói? Cuốn sách được viết năm
1859 ở nước Anh thì 1871 Nhật đã dịch và xuất bản với trên 2 triệu bản trên số
35 triệu dân như vừa nói.
Trong “Khuyến học”,
Fukuzawa kêu gọi các sĩ phu Nhật Bản làm việc theo phương châm “coi trọng quốc gia và coi nhẹ chính phủ”, tự tin vào “sức mạnh của chính mình mà không phụ thuộc vào sức mạnh của quyền
uy”.
Ông chỉ ra rằng, “nếu quốc dân không có chí khí độc lập, không có tinh thần tự do
thì lòng yêu nước cũng sẽ hàm hồ và nông cạn”. Điểm nổi bật trong “Khuyến học” là “những bài học về tinh thần độc
lập tự cường của người Nhật Bản” mà Fukuzawa xác định đó là “điểm xuất phát của mọi vấn đề”, là “cái quan trọng nhất và phải được coi là phần hồn của văn minh”.
Vì sao? Vì “nếu không có chí khí độc lập,
tinh thần độc lập thì mọi hình thái của văn minh chỉ còn là hình thức, hoàn
toàn vô dụng”. Fukuzawa quyết liệt cảnh báo: “Giành được quyền tự trị chưa phải đã là độc lập, mà nền độc lập
thật sự chỉ có thể thành hiện thực thông qua việc trở thành một quốc gia tiên
tiến và văn minh. Nếu không có sự khai sáng và văn minh, nền độc lập giành được
sẽ mau chóng mất đi để rồi lại lệ thuộc vào các quốc gia tiên tiến khác”.
Liệu có phải bản lĩnh của người Nhật khởi nguồn từ đó?
Và đó cũng chính là cái cần phải học trước
tiên để rồi còn phải học lâu dài khi dân tộc ta đang đối diện với những thách
thức trong một thời điểm của những biến động dữ dội và rất khó lường trên con
đường hội nhập để phát triển. Nhưng cũng chính vì vậy mà một vận hội mới đang
mở ra với những ai có đôi mắt biết nhìn và cái tai biết nghe với một bộ óc minh
mẫn.
Kết thúc bài học một câu từ người Nhật
trong đầu tôi vụt hiện lên cũng một câu, đúng hơn là một câu đối, trong đoạn
kết một truyện ngắn trong “Vang bóng một thời”
của Nguyễn Tuân qua lời nói của một tử tù vừa “cho chữ” viên quản
ngục. Quản ngục này vốn có một đam mê tao nhã là có được một đôi câu đối làm “một vật báu trên đời” bởi chính tay ông Huấn Cao, tức
là người tử tù đây, viết cho.
Xin chép ra đây lời người tử tù sau khi
viết một câu cho viên quản ngục: “Ở đây lẫn lộn. Ta khuyên thầy
Quản nên thay chốn ở đi. Chỗ này không phải là nơi để treo môt bức lụa trắng
trẻo với những nét chữ vuông vắn tươi tắn nó nói lên những cái hoài bão tung
hoành của một đời con người… Thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã rồi hãy
nghĩ đến chuyện chơi chữ. Ở đây, khó giữ cái thiên lương cho lành vững, và rồi
cũng đến nhem nhuốc mất cái đời lương thiện đi”.
Quả thật, “giữ được cái thiên lương cho
lành vững” không dễ trong một môi trường ô nhiễm khi một số người
đang nắm quyền lực cố “tự đánh lừa mình về cái nội dung của chính
mình”**. Họ không tìm thấy điểm tựa của họ trong tương lai mà chỉ
sống nhờ vào quá khứ nên không chịu để cho “người đã chết chôn cất những
người chết của mình” mà cứ “buộc những bóng ma của nó phải
lang thang một lần nữa”**.
Chính vì thế, trong tiến trình hội nhập
đang có nhiều triển vọng nhưng sự nghiệp chấn hưng đất nước vẫn bị trì kéo do
cái não trạng mụ mị vì dục vọng đen tối của thao túng quyền lực được che giấu
bằng sự nguỵ biện của ngôn từ về biện chứng của sự ngoan cố đã làm “nhem nhuốc mất cái đời lương thiện”.
Thực chất là biện chứng về sự ngạo mạn của
quyền lực vốn là kẻ thù lớn nhất của chân lý. Làm sao dấn bước canh tân khi đầu
óc vẫn đặc sệt những cái cổ hủ mà cuộc sống đã vứt bỏ. Chẳng những thế, vẫn cứ
cố nhai lại những bài học cũ rích để bám giữ bằng được cái vang bóng một thời đã và đang lụi tàn nhưng vẫn cố đấm ăn xôi. Ác một nỗi xôi lại hẩm!
Tương Lai
........./.
